Mysteries van Vlaanderen: waarom is de aarde blauw in een Gentse wijk? (deel 2) (2024)

Radio2 ontrafelt de hele zomer lang mysteries uit Vlaanderen en Brussel. Met de hulp van luisteraars en experten proberen mysteriejagers Sam De Meulder en Ward Schouppe het antwoord te vinden op geheimzinnige verhalen.

De luisteraars van Radio2 vuren hun theorieën over de herkomst van de blauwe aarde op mysteriejager Ward af. Luisteraar Dirk haalde er zelfs ChatGPT bij om het antwoord te vinden. Volgens deze artificiële intelligente chatbot zou het kunnen gaan om een soort van blauwe klei, die vooral voorkomt in het Land van Herve, en dient om blauwe keramiek te produceren. Aldus ChatGPT. Dirk zélf denkt ook in de richting van biljartkrijt.

Nina heeft gevonden dat blauw in de grond kan wijzen op cyanide, afkomstig van een gasfabriek die er ooit gestaan zou hebben. Eddy wijst dan weer gedecideerd naar een textielververij die daar ooit actief was. Sabine denkt te weten dat het blauw komt van de blauwselfabriek die ooit langs de Schelde stond.

Tijd om experten op te zoeken. Bodemdeskundige Bert Gielen wordt geraadpleegd en zijn vermoedens gaan uit naar kleurpigmenten: “Pruisisch blauw is zo’n industrieel pigment, en ultramarijn ook. Het kan gaan om een organisch pigment als indigo”, geeft de expert mogelijke verklaringen voor blauwe aarde. “Ook kopersulfaat geeft een blauwe kleur. Of het zou een mislukte batch kunnen zijn: een mengsel dat bedoeld was om een kleurpigment voort te brengen, maar waar iets is misgelopen. Dat is volgens mij waar we aan moeten denken.”

Steeds meer komt de blauwselfabriek in het vizier van mysteriejager Ward en de luisteraars-mysteriejagers. Want van 1906 tot 1986 lag er in Sint-Amandsberg inderdaad een fabriek die kleurpigmenten maakte: Bleu D’Outremer et des Couleurs de Mont Saint-Amand. Die fabriek produceerde onder meer het pigment ultramarijn, een blauwe kleurstof, en het product blauwsel, een mengsel met ultramarijn dat vroeger vooral gebruikt werd om de was wit te maken. Maar ook de Tiense Suiker maakte een tijdlang gebruik van blauwsel om de gekende suiker haar hagelwitte kleur te geven.

An woonde met haar gezin tijdens de jaren 70 in de conciërgewoning van de fabriek. Haar ouders waren conciërge van de fabriek, haar vader en grootvader werkten ook in de fabriek. Ze denkt met veel plezier terug aan die periode. “Dat was heel geestig. Alle arbeiders woonden in de buurt van de fabriek, want de Nijverheidskaai waar de fabriek ook lag, stond vol arbeiderswoningen. Iedereen kwam ’s morgens te voet naar het werk”, vertelt ze.

In de weekends mocht ze haar vader soms vergezellen naar de fabriek. “Daar stonden grote ovens waarin blauwe steentjes werden gebakken”, herinnert ze zich. Het blauwsel inderdaad. “Als ik in de fabriek ging spelen, was ik helemaal blauw van de kleurstof die daar overal lag. En soms gingen wij zwemmen in het water van de koeltoren van de fabriek. Dat zou tegenwoordig ondenkbaar zijn", lacht An.

Bleu d’Outremer was niet zomaar een klein Vlaams fabriekje: de fabriek was een tijdlang een van de wereldproducenten van het kleurpigment ultramarijn en van blauwsel. “Dat was echt een enorme fabriek”, bevestigt ook An. “Er was een grote laspost, waar aan de machines werd gewerkt. Er stonden drie of vier gigantische ovens. Douches ook voor de werkmannen. Een stuk verderop op het terrein – en dat was echt een eindje stappen – lag een inpakfabriek waar het blauwsel verpakt werd. Nu is er veel weg. Maar dat kleine huisje met de trappengevel vooraan, daar woonden wij, en dat staat er nog altijd. Het venstertje op de eerste verdieping is dat van mijn oude kamer”, zegt An vol nostalgie.

Ultramarijn is een blauw kleurpigment dat al eeuwenlang gebruikt wordt. Vroeger werd het pigment gemaakt uit de kostbare lapis lazuli. Vanaf de negentiende eeuw werd er een procedé gevonden om deze kleurstof door de mens te laten maken: synthetisch ultramarijn. Sinds die kleurstof er was, kon het ook gebruikt worden voor blauwsel, omdat het eindelijk betaalbaar was.

Blauwsel is een product op basis van ultramarijn dat vroeger aan de was werd toegevoegd om de was witter te doen lijken. “Een blauwe kleurstof dus. Maar als je dat blauw toevoegt aan een was die vergeeld is, wordt die was in combinatie met dat blauw minder geel en minder grauw, en onze hersenen ervaren dat als witter”, vertelt professor Lieva Van Langenhove, hoogleraar textielkunde aan de UGent. Het product wordt ook vandaag nog geproduceerd en gebruikt, maar bij ons is het in onbruik geraakt, omdat er betere en makkelijkere producten voorhanden zijn om hetzelfde resultaat te behalen.

De link tussen de blauwe aarde en de blauwselfabriek begint steeds meer op de voorgrond te treden. Ware het niet dat de fabriek in 1986 failliet werd verklaard en er dus al bijna veertig jaar geen ultramarijn meer wordt gemaakt. Wat is dat blauw in de grond nu precies? En hoe is dat daar beland? Dat moet nog verder uitgezocht worden.

Schilderij van de Blauwselfabriek uit de kunstcollectie van het Industriemuseum